Tegen het einde van zijn leven schrijft Christiaan Huygens zijn meest persoonlijke boek.  Ook zijn meest gedurfde boek. Want voor het eerst zijn de uitspraken die hij doet  lang niet allemaal gebaseerd op wetenschappelijk bewijs. Toch werd het een bestseller.

Omstreeks 1690 moet Christiaan zich hebben gerealiseerd dat hem waarschijnlijk niet al te veel jaren meer waren gegund voor de studie van het heelal en het doen van ontdekkingen. Daarom besluit hij voor zijn laatste boek, Cosmotheoros, de zaken anders aan te pakken. Enerzijds brengt hij zijn bewezen kennis over het heelal erin bijeen, maar anderzijds doet hij talloze uitspraken die niet op wetenschappelijk bewijs zijn gefundeerd. Het zijn eerder vermoedens die tijdens de lange nachtelijke telescoopsessies bij hem moeten zijn opgekomen. Christiaan noemt die uitspraken dan ook ‘gissingen’. De Nederlandse editie van zijn boek geeft hij dan ook als titel ‘De Wereld-beschouwer of Gissingen over de Hemelsche Aardklooten’.

Starrelingen
De tekst van Cosmotheoros is visionair en fascinerend. Christiaan filosofeert over allerlei kwesties waarop ook wij tegenwoordig nog geen antwoord hebben. De belangrijkste is natuurlijk de vraag of er leven is op andere planeten. Voor Christiaan is dat een uitgemaakte zaak: ‘niet onredelijk is te stellen, dat alle de andere Klooten, zoo wel als de onze, hare cieraden, en misschien hare bewoners hebben.’ Waar hij dan wel aan toevoegt dat de kans hierop het grootst is wanneer die andere planeten ongeveer dezelfde afstand tot hun ster hebben als onze aarde tot de zon. Eén ding weet Christiaan wel heel zeker: op die andere planeten waar leven is doen ze ook aan sterrenkunde. Dat is dan wel weer aandoenlijk, alsof hij hoopt daar verwante zielen aan te treffen. Hij geeft de bewoners van andere planeten ook een naam: Starrelingen.

Science fiction?
Omdat Christiaan in Cosmotheoros in gedachten het heelal bereist, en ook van daaruit met verbazing naar onze aarde kijkt, wordt het boek vaak aangeduid als vroege science fiction. Dat slaat de plank mis, want bij science fiction denk je al snel aan wonderlijke buitenaardse werelden die grotendeels bij elkaar zijn gefantaseerd. Voor Christiaan is zijn boek een serieuze onderneming. Al de kennis die hij erin vergaart, maar ook alle gissingen, berusten immers op het fundament van zijn internationale roem als wetenschapper.

Bestseller
Christiaan geeft Cosmotheoros de vorm van twee brieven aan zijn broer Constantijn junior. Dat is degene die hem assisteert bij het arbeidsintensieve slijpen van de lenzen voor zijn telescopen, en die ook vaak samen met hem kijkt. De verschijning van het boek maakt Christiaan niet meer mee. In de zomer van 1695, wanneer de eerste drukproeven gereed zijn, overlijdt hij. Het boek verschijnt postuum in 1698, in het Latijn. Al snel volgen edities in het Nederlands, Engels, Frans, Duits en, in opdracht van tsaar Peter de Grote, in het Russisch. Het werd een regelrechte bestseller.

[Bijschrift] Christiaan Huygens, Cosmotheoros / De Wereldbeschouwer, 1699 & Portret door Caspar Netscher

Door Peter van der Ploeg